Crisis overal – Zijn onze instituten falende experimenten?

Icons from www.flaticon.com attributed to Smashicons and Freepik and others

Het is crisis. In Nederland, in Europa en in de wereld. En dat is het eigenlijk al heel erg lang zo. Coronacrisis, vluchtelingencrisis, crisis in het Midden Oosten. Eurocrisis, bankencrisis, crisis op de energiemarkten. Het is crisis in zo’n beetje alle moderne westerse landen, er heerst een crisis in de Nederlandse parlementaire democratie en in de Europese Unie. De Unie siddert en beeft door de Brexit, door de toenemende weerstand vanuit Hongarije en meer recentelijk ook Polen. Ook in de Verenigde Staten is er door de politieke verdeeldheid non-stop crisis en staat het woord “Verenigde” in de VS zwaar onder druk.

We hebben een stikstofcrisis, crisis op de woningmarkt, CO2-crisis en een crisis in de bestrijding van de georganiseerde misdaad. Aardbevingen door gaswinning in Groningen hebben tot een langdurige crisis geleid. Ja, zelfs in de Nederlandse sport heerst steeds crisis, met Oranje voorop en ook bij het laatste Songfestival was het totaal crisis.

De toekomst voorspelt weinig goeds. Er komt een gascrisis aan, samen met een griepcrisis en zorgcrisis en de berichten zwellen aan over een te verwachten inflatie- of stagflatiecrisis vanwege een wereldwijde productie- en aanvoercrisis. Voor we het weten hebben we weer een beurscrisis te pakken. Laten we hopen dat de OPEC een oliecrisis kan voorkomen. Anders slaat al snel de vlam in de pan en van de VN of de NAVO hoeven we het niet te hebben, want daar is het ook al crisis.

Hoe kan dat toch? Hoe is het mogelijk dat er tegelijkertijd op steeds meer vlakken sprake is van crisis? Waarom grijpt niemand in? Waar zijn onze instituten die op dit soort momenten de boel in goede banen moeten leiden? Waarom doen ze niets, of te weinig, te laat, of functioneren ze niet?

Misschien verwachten we wel teveel. Is het redelijk om solide management en leiderschap te verwachten van een tiener? Heeft het zin een kind te vragen een uitslaande brand te blussen? Want dat zijn het: onze instituten zijn nog maar kinderen, tieners of hooguit jongvolwassen.

Onze instituten zijn jong en zitten nog in de experimentele fase

De gemiddelde Nederlander wordt ca. 81,4 jaar oud. Zo lang, of kort, duurt een gemiddeld mensenleven. De eurozone, de landen die samen de euro als betaalmiddel hebben, bestaat pas 22 jaar. Dat is minder dan eenderde mensenleven. Onze moderne Europese Unie zelf bestaat sinds 1993 is dus slechts 28 lentes jong. Zou u, in hoge nood, vertrouwen op een 22-jarige student of een onervaren 28-jarige?

Na anderhalf jaar aanmodderen met zwalkend coronabeleid dat nog helemaal niets heeft weten op te lossen, is het zo langzamerhand veilig om te stellen dat het ministerie van VWS en het RIVM er extreem weinig van bakken. Van het adagium “Samen krijgen we corona onder controle” is na al die tijd, na al die offers, nog helemaal niets terecht gekomen. Corona is niet onder controle, niet eens een beetje, en de roep om strenge maatregelen en nieuwe schadelijke lockdowns zwelt weer aan. Wat willen we ook, van twee instituten die pas 37 en 39 jaar bestaan. De gemiddelde Nederlander wordt ouder dan de huidige leeftijd van beide samen. 

Van Europa hoeven we het ook niet te hebben. Binnen de 28-jarige unie bestaat pas 17 jaar een instituut dat zich op Europees niveau met met ziektebestrijding en -preventie bezighoudt, het ECDC. Dat instituut is nog pas een tiener en nog niet over de groeistuipen heen. Is het redelijk om van zo’n jonkie wonderen te verwachten? Samen hebben de EU en het ECDC 45 jaar ervaring. Iets meer dan een half mensenleven. De Rollings Stones bestaan al 59 jaar.

Wellicht nog zorgelijker dan de absolute leeftijd van de instituten, is het feit dat de meeste nieuw zijn en nooit eerder vertoond. We hebben niet eerder ervaring opgedaan met een Eurozone of Stabiliteitspact. Het zijn ideeën, hypothesen die pas recentelijk zijn geopperd. Feitelijk bevinden veel van onze meest belangrijke instituten zich nog in de experimentele fase. De euro is een groot experiment waarvan de uitkomst nog lang niet zeker lijkt. Het EMA, dat zelf pas 66 jaar bestaat, heef vaccins goedgekeurd voor de Europese markt die nog niet alle reguliere experimentele fasen volledig hebben doorlopen. Europa experimenteert er lustig op los.

Experimenteren betekent bereid zijn te falen

U bent ook jong geweest. U heeft geëxperimenteerd met drank, misschien met drugs en waarschijnlijk met sex. U bent relaties gestart en heeft ze beëindigd. U bent van baan gewisseld. Dat alles om uit te vinden wat wel en wat niet bij u past. Waar u wel en waar u niet goed in bent. Wat slaagt en wat mislukt. En zo hoort ook. Net als ieder ander, leeft u uw leven voor de eerste keer. U experimenteert en u weet dat u, om verder te komen, bereid moet zijn om te falen. Vallen en weer opstaan. Zodoende leert men. Er is wat voor te zeggen om een mensenleven als een experiment te zien.

Het is dus niet erg dat de instituten om ons heen ook experimenteren en falen met al die crises tot gevolg? Dat hangt af van uw perspectief. Als u als souverein mens experimenteert met uw eigen leven en daarbij uw eigen falen voor lief neemt, dan zult u het anderen niet kwalijk nemen. Echter, als u geen voorstander bent van een instituut en er weinig zeggenschap of inspraak in heeft en het instituut faalt waardoor u negatief getroffen wordt door de resulterende crisis, dan zult u wellicht minder mild oordelen over het falende experiment.

Er zijn kenners die zeggen dat het gehele systeem van toeslagen nooit bij de Belastingdienst had moeten liggen. Dat het een experiment was om het toch zo te proberen uit te voeren. Dat experiment faalde met als resultaat dat vele tienduizenden Nederlands kapot zijn gemaakt. Bij experimenten horen immers proefkonijnen en de uitvoerders van het experiment hebben doorgaans weinig mededogen met hun proefdieren.

Wanneer is het experiment geslaagd?

Het is een bekende uitspraak: “Operatie geslaagd, patiënt overleden”. Wanneer kunnen we concluderen dat een sociaal-maatschappelijk experiment geslaagd is? Is een ‘parlementaire democratie’ een geslaagde staatsvorm? Wanneer kunnen we concluderen dat de Europese Unie een goed besluit was? Hoe lang nog blijven we aanmodderen met lockdowns, anderhalvemeterstickers, mondkapjes, QR-codes en slechte persconferenties voordat iemand de balans opmaakt en concludeert wat het experiment ons heeft opgeleverd en wat het heeft gekost?

Veruit de meeste instituten die ons dagelijks leven bepalen, bestaan korter dan één mensenleven. Nederland zoals het ooit was, met België erbij, bleek ook een onhoudbaar experiment. Het huidige Nederland bestaat pas 2,2 mensenlevens. Zelfs De Nederlandse Bank is een kwart eeuw ouder dan ons land nu is. Hoeveel mensenlevens moet een instituut overleven om als ‘geslaagd’ de boeken in te kunnen?

Meer dan drie mensenlevens

Heinrich Ignaz Franz Biber von Bibern (Stráž pod Ralskem, 12 augustus 1644 – Salzburg, 3 mei 1704) bracht zijn befaamde Rosenkranz-sonaten voor het eerst publiekelijk ten gehore in Salzburg in 1676. Dat was 345 jaar of ruim 4 mensenlevens geleden. In de jaren ‘90 van de vorige eeuw was ik erbij toen mijn vader uit dat eeuwenoude werk de Passacaglia voor viool speelde op zijn Jacobs viool uit 1693 in de befaamde Kostel svatého Mikuláše, ofwel St. Nicolaaskerk, die dateert uit 1704-1755.

Wellicht klinkt de Matthäus-Passion van Bach u bekender in de oren, een meesterwerk uit 1727 van 294 jaar oud, of 3,6 mensenlevens, dat jaarlijks wordt opgevoerd. Het oratorium vertelt het lijdens- en sterfverhaal van Jezus, een verhaal dat het als ‘instituut’ inmiddels ruim 2.000 jaar uithoudt. Het christendom als religie is daarmee een stuk ouder dan de jongste religie, de islam, die ‘slechts’ ruim 400 jaar floreert. Ouder nog dan het christendom zijn bijvoorbeeld het boeddhisme, taoïsme en het ca. 3,5 duizend jaar oude hindoeïsme. Dat zijn 43 mensenlevens.

Terwijl ik dit schrijf, drink ik een Weihenstefan Hefeweizen. Dit biermerk uit de oudste nog bestaande brouwerij ter wereld, stamt uit tenminste 1675 en is wellicht nog ouder. Dat is minimaal 346 jaar, ofwel ruim 4 mensenlevens. Ik neem nog een slok en concludeer, alles overpeinzend, dat er pas sprake kan zijn van een geslaagd instituut als het tenminste 3 mensenlevens succesvol stand houdt.

Geen van onze huidige instituten komt ook maar enigszins in de buurt. Zelfs Nederland is als land te jong om tevreden terug te kunnen kijken op ‘succes’. We leven in een groot experiment met onzekere uitkomst terwijl velen van ons zichzelf vertellen dat ze alle vertrouwen hebben al die structuren die zich nog lang niet bewezen hebben.

Het eindresultaat en de eindconclusies van de meeste van deze lopende experimenten ga ik niet meer meemaken. Tenzij er eentje binnenkort faliekant verkeert gaat en in ons gezicht ontploft. Het voelt alsof we in de voorbije decennia al een paar keer rakelings langs de afgrond zijn gegaan. Waarschijnlijk voelen bootvluchtelingen op de Middelandse Zee dat anders. Of kinderen in Syrië. Of al die toeslagenouders en hun uit huis geplaatste kinderen.

Ik heb er vrede mee als pas twee mensenlevens na dat van mij de conclusie wordt getrokken. Wat denkt u, zou de persoon die dan het slotwoord schrijft nog steeds naar Biber of Bach luisteren en van een Weihenstefaner mogen genieten?

Wie het weet, mag het zeggen.